Dành cho Nhà đầu tư Chứng khoán bài 3: Tâm Lý Thị Trường – Khi Cảm Xúc Dẫn Dắt Dòng Tiền

harielevn
Oct 30
4 min read

1. Thị trường vận hành bằng cảm xúc, không chỉ bằng dữ liệu

Nếu giá cổ phiếu phản ánh hoàn toàn giá trị doanh nghiệp, mọi người đã trở nên giàu có chỉ bằng Excel!!.

Nhưng thực tế, thị trường là nơi cảm xúc con người được “định giá” mỗi ngày.

Từ giai đoạn hưng phấn tột độ (FOMO – Fear of Missing Out) đến hoảng loạn cực điểm (Panic Selling), tâm lý nhà đầu tư tạo nên những chu kỳ giá có thể đẩy tài sản lên cao hơn giá trị thật – rồi lại kéo nó xuống thấp hơn mức hợp lý.

Theo dữ liệu từ CFA Institute, trong 50 năm qua:

70% biến động ngắn hạn của chỉ số S&P 500 không đến từ thay đổi lợi nhuận doanh nghiệp,mà từ thay đổi tâm lý kỳ vọng của nhà đầu tư.

Tại Việt Nam, điều này thể hiện rất rõ:

Khi VN-Index tăng từ 1.000 → 1.500 điểm (2021), lượng tài khoản mở mới tăng hơn 60%,
Nhưng chỉ 6 tháng sau khi thị trường giảm 30%, 70% nhà đầu tư mới dừng giao dịch, theo dữ liệu của Trung tâm Lưu ký.

Cảm xúc – chứ không phải thông tin – là thứ khiến dòng tiền chuyển hướng.

2. Chu kỳ cảm xúc của nhà đầu tư: từ phấn khích đến tuyệt vọng

Các nhà tâm lý học tài chính đã mô tả chu kỳ cảm xúc đầu tư (Investor Emotion Cycle) gồm 8 giai đoạn:

Giai đoạn	Cảm xúc chủ đạo	Hành vi phổ biến
Hy vọng (Hope)	“Thị trường sắp hồi!”	Mua nhỏ, thử nghiệm
Lạc quan (Optimism)	“Có vẻ đúng hướng rồi!”	Tăng tỷ trọng cổ phiếu
Hưng phấn (Euphoria)	“Cơ hội ngàn năm có một!”	Mua mọi thứ, dùng margin
Lo lắng (Anxiety)	“Sao cổ phiếu không tăng nữa?”	Do dự, theo dõi tin tức
Từ chối (Denial)	“Chỉ là điều chỉnh nhẹ thôi.”	Giữ cổ phiếu thua lỗ
Sợ hãi (Fear)	“Chắc nên cắt bớt lỗ.”	Bán dần danh mục
Tuyệt vọng (Panic)	“Thị trường sụp rồi!”	Bán tháo toàn bộ
Tái sinh (Relief)	“Có vẻ chạm đáy rồi…”	Mua lại nhỏ giọt

Nếu bạn nhìn đồ thị VN-Index 5 năm qua (2018–2023), bạn sẽ thấy chu kỳ tâm lý này lặp lại ít nhất 3 lần — mỗi lần giống nhau gần như theo khuôn mẫu.

3. Cách nhận biết khi thị trường đang trong giai đoạn FOMO

Giai đoạn FOMO thường xuất hiện khi:

Tin tức toàn màu hồng: báo chí, mạng xã hội, bạn bè đều nói “năm nay chứng khoán chắc chắn tăng.”
Lượng tài khoản mở mới tăng đột biến: như giai đoạn đầu 2021, gần 500.000 tài khoản cá nhân mở mới trong 3 tháng.
P/E trung bình thị trường cao hơn 20% so với trung bình 5 năm.
Cổ phiếu đầu cơ tăng mạnh dù không có kết quả kinh doanh tương ứng.

📈 Ví dụ: Cuối năm 2021, VN-Index đạt đỉnh 1.500 điểm, P/E trung bình 18.5 lần (cao hơn mức trung bình 10 năm là 14.7). Nhiều cổ phiếu tăng 100–200% dù lợi nhuận gần như đi ngang – tín hiệu kinh điển của FOMO.

Hành động khuyến nghị khi thấy dấu hiệu FOMO:

Không chạy theo đám đông.
Chốt lời dần, tăng tỷ trọng tiền mặt.
Tái cân bằng danh mục về mức rủi ro ban đầu.

4. Dấu hiệu nhận biết giai đoạn hoảng loạn (Panic Selling)

Trái ngược với FOMO, hoảng loạn là khi nỗi sợ chi phối hoàn toàn lý trí.

Các tín hiệu nhận diện:

Tin tức tiêu cực xuất hiện liên tục và bị thổi phồng (“thị trường sụp đổ”, “không có cửa hồi”).
Thanh khoản cạn kiệt, bán tháo hàng loạt.
Nhiều cổ phiếu tốt giảm mạnh hơn 20–30% dù kết quả kinh doanh ổn định.
P/E toàn thị trường giảm thấp hơn trung bình lịch sử.

📉 Ví dụ: Cuối năm 2022, VN-Index về 900 điểm, P/E trung bình chỉ 10.6 lần — thấp hơn 35% so với trung bình 5 năm. Đây là giai đoạn lý tưởng để tái đầu tư, nhưng đa phần nhà đầu tư lại rút tiền vì sợ rủi ro.

Hành động khuyến nghị:

Giữ kỷ luật, không bán khi hoảng loạn.
Duy trì danh mục cốt lõi (ETF, cổ phiếu cổ tức).
Dùng dòng tiền nhàn rỗi mua tích lũy từng phần.

5. Làm sao để vượt qua bẫy cảm xúc trong đầu tư

Đặt kế hoạch đầu tư dài hạn (Investment Policy Statement)

Viết ra mục tiêu, thời gian, ngưỡng chịu rủi ro và chiến lược tái cân bằng giúp bạn ra quyết định dựa trên hệ thống, không dựa trên tin tức.

Theo dõi “chỉ số cảm xúc thị trường” (Sentiment Index)

Ở Mỹ có chỉ số Fear & Greed Index. Ở Việt Nam, bạn có thể theo dõi:

Tỷ lệ cổ phiếu tăng/giảm hàng ngày.
Mức P/E và P/B trung bình thị trường.
Lãi suất tiền gửi, margin, và dòng vốn ETF.

Khi chỉ số F0 tăng mạnh, margin cao, và P/E vượt 18, thị trường thường ở vùng hưng phấn.
Khi thanh khoản thấp, ETF rút ròng, P/E < 11, thị trường thường ở vùng sợ hãi – cơ hội dài hạn.

Làm việc với cố vấn tài chính độc lập

Một cố vấn giỏi không chỉ giúp bạn chọn cổ phiếu, mà giúp bạn giữ bình tĩnh và ra quyết định kỷ luật giữa biến động. Đó là lý do vì sao các nhà đầu tư có cố vấn tài chính trung lập thường đạt lợi suất cao hơn trung bình 2–3%/năm (theo Vanguard Research, 2023).

6. Kết luận: Thị trường là tấm gương phản chiếu cảm xúc con người

Cảm xúc không xấu – chỉ khi bạn để cảm xúc dẫn dắt hành động đầu tư mới nguy hiểm.

“Khi mọi người tham lam, hãy sợ hãi. Khi mọi người sợ hãi, hãy tham lam.”– Warren Buffett

Đầu tư thông minh không phải là dự đoán ngắn hạn, mà là giữ vững kỷ luật khi thị trường mất kiểm soát.

Nếu bạn muốn học cách đọc hiểu tâm lý thị trường, định vị danh mục hợp lý theo chu kỳ cảm xúc, đội ngũ cố vấn tại OnePlan sẵn sàng giúp bạn thiết lập chiến lược đầu tư tỉnh táo – kỷ luật – hiệu quả.